Τα Κανόνια του Navarone . . . στην Πύδνα Πιερίας

 

Δημήτρης Ρουκάς M.Sc.

Τεχν. Γεωπόνος Επιστημονικός Συνεργάτης Π.Ε. Πιερίας

Μπορεί ο περισσότερος κόσμος να γνωρίζει τα θρυλικά . . . μυθικά «Κανόνια του NAVARONE», που φυσικά δεν υπήρξαν ποτέ, παρά μόνο στην ομώνυμη επιτυχημένη ταινία του Χόλιγουντ (1961). Στην πραγματικότητα, τα κινηματογραφικά σκηνικά «Κανόνια του NAVARONNE» δεν ήταν τίποτα άλλο από μία εγκατεστημένη κατασκευή των Γερμανών κατά την διάρκεια του ΄Β παγκοσμίου πολέμου επί ακτής προς επιτήρηση και έλεγχου της ναυσιπλοΐας και αντιμετώπιση της από θαλάσσης προσβολής, σε μία περιοχή του Αιγαίου. Στην στρατιωτική ορολογία τα ανεγειρόμενα πυροβολεία σε ακτές για λόγους άμυνας ονομάζονται επάκτια πυροβολεία. Γενικά η θέση τους προσδιορίζεται αφενός από τη σπουδαιότητα του χώρου και το σκοπό κάλυψης, αφετέρου συνδυάζοντας και το μέγιστο δυνατό ορατό τομέα ελέγχου.

Διερχόμενος κάποιος την παλιά εθνική οδό (Ε.Ο. 1) στο ύψος της Πύδνας (Κίτρος) Πιερίας και κοιτώντας προς την θάλασσα, εκεί στο ύψωμα βλέπει να υψώνεται μια κεραία της κινητής τηλεφωνίας. Πού να το φανταστεί ότι εκεί οι Γερμανοί, κατά την διάρκεια του ΄Β παγκοσμίου πολέμου, είχαν στήσει μια επάκτια πυροβολαρχία με έξη μεγάλα πυροβόλα, για να ελέγχουν όλη την περιοχή του Θερμαϊκού; Ο λόφος είναι ακριβώς πάνω από τις Αλυκές στο ακρωτήριο της «Αθερίδας», έχει δε μια καταπληκτική θέα προς το Θερμαϊκό και προς τις απέναντι ακτές της Θεσσαλονίκης (Εικ. 1)

Η τοποθεσία ονομάζεται «Ντόνα Ράχη» και αποτελεί μια καλλιεργήσιμη (cultivated) περιοχή του Κίτρους, όπως αναφέρουν ναυτικοί χάρτες, η οποία δόθηκε στους πρόσφυγες σε κλήρους των 15 στρεμμάτων. Όμως σήμερα αυτή η ονομασία έχει ξεχαστεί. Η περιοχή όπου είχαν τοποθετηθεί τα πυροβόλα, στη τοποθεσία Ντόνα Ράχη του Κίτρους, σήμερα ονομάζεται «κανόνια» ή «υπάκτια», αποτελεί δε μια μάλλον λαϊκή παράφραση της λέξης «επάκτια» επειδή οι κάτοικοι γνώριζαν ότι υπήρχαν υπόγειες κατασκευές.

Εικ. 1 Η γεωφυσική θέση της Γερμανικής Επάκτιας Πυροβολαρχίας στο Κίτρος Πιερίας πάνω από τις αλυκές.

Με την εισβολή των Γερμανών κατακτητών στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκαν αρκετές Γερμανικές πυροβολαρχίες (58 Ναυτικού, 56 Στρατού). Eνα από τα πρώτα οχυρωματικά έργα που φρόντισαν να κατασκευάσουν ήταν κάτι τεράστια πυροβολεία κατά μήκος του πέταλου του Θερμαϊκού που βασικά επρόκειτο για επάκτιες οχυρώσεις και αποτελούσαν ναυτικά οχυρά για την προστασία του Λιμένα της Θεσσαλονίκης και των παράκτιων περιοχών του Θερμαϊκού (Εικ 2) . Αυτά ήταν μόνιμα επανδρωμένα από γερμανική φρουρά, η οποία επόπτευε όλο το μήκος του ορίζοντα, προστατεύοντας το σημαντικής σπουδαιότητας για τους Γερμανούς λιμάνι της Θεσσαλονίκης αλλά και τις ακτές από προσγειαλώσεις. Αργότερα μάλιστα, η Θεσσαλονίκη θα αποτελούσε για τα συμφέροντά τους έναν λιμένα στρατηγικής σημασίας καθώς μέσω αυτού έλεγχαν το Βόρειο Αιγαίο (1943). Στο πέταλο του Θερμαϊκού δραστηριοποιήθηκαν έξη επάκτια ναυτικά οχυρά. Ένα από αυτά τα ναυτικά οχυρωματικά έργα έγινε και στην Πιερία.

Εικ. 2 Επάκτιες οχυρώσεις κατά μήκος του πέταλου του Θερμαϊκού Κόλπου (Στην πλευρά της Πιερίας τελικά τα επάκτια οχυρωματικά έργα δεν έγιναν στο χωρίο Παλαιό Ελευθεροχώρι όπως φαίνετε στο χάρτη αλλά τελικά προτιμήθηκε το Κίτρος).

Η τοποθεσία του λόφου κοντά στο σημερινό χωριό Πύδνα, πάνω από το ακρωτήριο Αθερίδα, η οποία οριοθετεί την είσοδο του Κόλπου της Θεσσαλονίκης στο Θερμαϊκό, ήταν για τους Γερμανούς κατακτητές, κατά τη διάρκεια της κατοχής, ένα σημείο στρατηγικής σημασίας για την προστασία του λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Αξιολογώντας από στρατιωτικής άποψης και ενδιαφέροντος την περιοχή αλλά και τους λόφους πέριξ αυτής, διαπιστώνεται ότι αποτελούν έναν ζωτικό χώρο. Ο κατέχων λοιπόν τον στρατηγικό αυτόν χώρο δύναται ευκόλως να ελέγχει όλες τις θαλάσσιες μεταφορές και κινήσεις τυχόν πολεμικών ή άλλων πλοίων από και προς το λιμάνι της Θεσσαλονίκης.

Κατά τη Γερμανική κατοχή, παρ’ όλο που δεν δημιουργήθηκαν σοβαρά προβλήματα και συγκρούσεις μεταξύ των κατοίκων του Κίτρους και των Γερμανών (Εικ.3), είχαμε την εκτέλεση δύο αγωνιστών της αντίστασης του Ευάγγελου Μανωλόπουλο και Ευάγγελου Θεολόγη.

Εικ.3 Γερμανοί στρατιώτες φωτογραφίζονται με τον μικρό τότε Λεωνίδα Αλμπανιδη έχοντας επιτάξει το πατρικό του σπίτι. Φωτ. Από το προσωπικό αρχείο του κ. Λεωνίδα Αλμπανιδη.

Η καθημερινή παρουσία των Γερμανών στρατιωτών στο χωριό άλλαξε ριζικά τη ζωή των ανθρώπων καθώς ο χώρος και ο χρόνος ήταν υπό γερμανική επίβλεψη (Εικ. 4). Έτσι είχαμε την επίταξη σπιτιών για την κάλυψη αναγκών (διοικητικών, στρατωνισμού, επισιτιστικών).

Διοικητήριο έγινε το διώροφο σπίτι του Χρήστος Πεϊτζικας που βρισκόταν στην αρχή του χωρίου, όπου βάλανε ένα V, ενώ ως μαγειρείο χρησιμοποιήθηκε το απέναντι διώροφο σπίτι του Γεώργιος Στρόσκίδης. Για την κατασκευή των έργων οχύρωσης του καταυλισμού οι γερμανοί επέβαλαν την επιστράτευση των κατοίκων καθώς και την απαγόρευση της κυκλοφορίας κυρίως τη νύχτα. Το εκεί σχολείο, στα χρόνια της κατοχής, έκλεισε. Και άνοιξε το 1943 με πρώτο δάσκαλό Στασινόπουλο από Καβάλα ο οποίος έκανε μάθημα στα παιδιά. Τα ρολόγια σηματοδοτούσαν ώρα Γερμανίας - μπροστά μία ώρα με την ώρα Ελλάδος.

Εικ 4 Καθημερινή παρουσία των Γερμανών στρατιωτών στο χωριό. Γερμανός στρατιώτης φωτογραφίζεται με αγρότη του Κίτρους σε μια βόλτα που έκανε έξω από το χωριό. Φωτ. Από το προσωπικό αρχείο του κ. Λεωνίδα Αλμπανιδη.

Από την πλευρά των Γερμανών φαίνεται να καταβλήθηκε προσπάθεια προκειμένου να έχουν καλές σχέσεις με τους κατοίκους (Εικ 5), γεγονός που μάλλον επιβεβαιώνεται από το ότι δεν προέβησαν σε αντίποινα για το θάνατο ενός Γερμανού στρατιώτη που σκοτώθηκε ενώ πήγαινε από τα επάκτια σε κάποιο φυλάκιο στον Μακρύγιαλο. Σε μια άλλη μάλιστα περίπτωση, όπου Γερμανοί στρατιώτες πείραξαν δύο όμορφες Κιτριοπούλες, οι τοπικές Αρχές του χωριού δέχτηκαν τη συγνώμη των στρατιωτών. Επιπλέον δε, εκπρόσωποι των τοπικών Αρχών επενέβησαν στον διοικητή ώστε να μην τιμωρηθούν οι Γερμανοί στρατιώτες με το να σταλθούν στις παγωμένες στέπες της Σιβηρίας, εκεί όπου γινόταν πόλεμος στο ανατολικό μέτωπο με τους Σοβιετικούς. Αυτή η τιμωρία θα επέρχονταν, επειδή οι Γερμανοί επιδείκνυαν ιδιαίτερη αυστηρότητα σε θέματα ηθικής συμπεριφοράς προς τον εκεί ντόπιο πληθυσμό.

Εικ 5 Από την πλευρά των Γερμανών καταβλήθηκε προσπάθεια προκειμένου να έχουν καλές σχέσεις με τους κατοίκους του Κίτρους. Στιγμές χαλαρώσεις γερμανού στρατιώτη στο Κίτρος. Φωτ. Από το προσωπικό αρχείο του κ. Λεωνίδα Αλμπανιδη.

Με «Αγγαρεία» η κατασκευή των οχυρωματικών έργων

Η υλοποίηση αυτών των έργων συνεπαγόταν την οργανωμένη κινητοποίηση του ντόπιου εργατικού δυναμικού. Τα επάκτια πυροβολεία κατασκευάστηκαν με καταναγκαστική εργασία (αγγαρεία) από κατοίκους του Κίτρους. Από την πρώτη μέρα της κατοχής μέχρι την τελευταία (1941-1944) οι Γερμανοί επεξέτειναν και ενδυνάμωσαν τις οχυρώσεις. Οι γηραιότεροι κάτοικοι της Πύδνας θυμούνται ακόμη τη παρουσία των Γερμανών στο χωριό, κάποιοι μάλιστα από αυτούς δούλεψαν υποχρεωτικά στα έργα. Η από μέρους των Γερμανών αμοιβή προς τους κατοίκους για την σκληρή δουλειά που έκαναν, ήταν λίγες κατοχικές δραχμές (58 δρχ. με το πληθωρισμό να καλπάζει) για ημερήσια αποζημίωση (Εικ. 6). Στο επιταγμένο σπίτι που λειτουργούσε ως μαγειρείο, το μεσημέρι όταν τελείωνε η αγγαρεία, οι Έλληνες εργάτες έπαιρναν φαγητό καθώς επέστρεφαν στα σπίτια τους. Όπως αναφέρουν οι λιγοστοί εν ζωή κάτοικοι που συμμετείχαν στα οχυρωματικά έργα, οι Γερμανοί υποχρέωναν όλους τους άντρες από 16 έως 55 χρονών της περιοχής του Κίτρους να δουλεύουν αναγκαστικά δύο μέρες την εβδομάδα από το πρωί μέχρι το μεσημέρι. Οι εργασίες των κατακτητών περιλάμβαναν σκάψιμο των ορυγμάτων και άνοιγμα των υπόγειων στοών, κατασκευή πυροβολείων και άλλων οχυρωματικών έργων.

Εικ. 6 Κατοχικές δραχμές χωρίς οικονομική άξια στο τέλος της κατοχής. Φωτ. Από το ιστορικό & λαογραφικό μουσείου Κίτρους.

Οι υπηρεσίες για το ποιοι από τους άνδρες θα πήγαιναν «αγγαρεία, έβγαιναν από την επιτροπή εργασίας της κοινότητας. Πρόεδροι του χωριού τα δύσκολά χρόνια της κατοχής διετέλεσαν οι Νικόλαος Δωροκίδης (7/1940-12/1941), Αντώνιος Χρανιώτης (1/1942-2/1944), Βασίλειος Βασιλειάδης (3/1944-9/1944) και τον τελευταίο μήνα ο Δημήτριος Νικολάκης (10/1944-3/1945),οι οποίοι μαζί με τα άλλα μέλη της επιτροπής, με πατριωτικό αίσθημα φρόντιζαν να επιβραδύνουν τα έργα, χωρίς όμως να δίνουν στόχο στο κατακτητή. Τους δυνατούς άνδρες τούς αντικαθιστούσαν στην αγγαρεία με μικρότερους ή με πιο μεγάλους σε ηλικία προκειμένου οι δυνατοί άνδρες να μπορούν να συνεχίζουν να προσφέρουν στις οικογένειές τους. Ο θεσμός της υποχρεωτικής εργασίας -δηλαδή η «αγγαρεία»- υπήρξε βασικό στοιχείο της κατοχικής πολιτικής και παρέμεινε στη μνήμη των κατοίκων ως σύμβολο καταπίεσης.

Τα οχυρωματικά έργα και η επάνδρωση τους

Η ιστορία των επάκτιων της Πύδνας ξεκινά με την είσοδο των Γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων στη Πιερία. Σχεδόν άμεσα άρχισαν την επίγεια αναγνώριση του εδάφους για τη μεταφορά και την εγκατάσταση 6 επάκτιων ταγμένων πυροβόλων μακρού βεληνεκούς στην περιοχή «Atheria», όπως αναφέρεται στα αρχεία του Γερμανικού στρατού. Εκεί εγκαταστάθηκε η 828η Στρατιωτική μονάδα Επάκτιας Πυροβολαρχίας. Οι Γερμανοί ξεκινούν τις επιτάξεις σπιτιών στο χωριό καθώς στην αρχή ένα μέρος της μονάδας έμεινε μέσα στον οικισμό της Πύδνας και ένα άλλο κατέλαβε εξαρχής θέση στο ύψωμα και συγκεκριμένα στον προκαθορισμένο χώρο καταυλισμού, οπότε και προέβη άμεσα στην οργάνωση του εδάφους. Πρέπει να επισημανθεί πως στην ασφάλεια των πυροβολείων ιδιαίτερα από τους αντάρτες, συμμετείχαν από της 01-11-1943 και άνδρες της 4ης SS Polizei Panzergrenadier 1, που είχε έδρα την Λάρισα. Αποδεικνύοντας την σημασία που είχαν τα επάκτια για τους γερμανούς (Εικ. 7).

Εικ. 7 Στρατιωτικός χάρτης. Την ασφάλεια της περιοχή της Πύδνας (Αλυκές, Επάκτια, Σ. Σταθμός) την είχαν τα SS (4η SS Polizei Panzergrenadier 1η) με έδρα την Λάρισα

Η έκταση που καταλάμβαναν στην ράχη του λόφου οι οχυρώσεις και ο χώρος στρατωνισμού, ήταν περίπου 100 στρέμματα (Εικ. 8). Οι κάτοικοι της Πιερίας εκείνα τα χρόνια της κατοχής, ανέφεραν τον οχυρωμένο χώρο των κανονιών ως «Φρούριο του Κίτρους».

Εικ. 8 Δορυφορική φωτογραφία του στρατιωτικού χώρου που περιλάμβαναν τα επάκτια με σημειωμένες τις θέσεις των πυροβόλων, των πυροβολείων, της γεώτρησης και της δεξαμενής νερού.

Ο χώρος περιφράχθηκε με αγκαθωτά συρματοπλέγματα και τοποθετήθηκαν σιδερένια εμπόδια (Czech hedgehog) ενώ είχαν τοποθετηθεί και νάρκες. Τα σιδερένια εμπόδια αποτελούσαν μια ελαφριά μεταλλική αμυντική κατασκευή που αποτελούνταν από τρεις οριζόντιους ισοσκελείς μεταλλικούς δοκούς σχήματος – L κατασκευασμένους από χάλυβα (Εικ.9).

Εικ.9 Σιδερένια εμπόδια. Αποτελούσαν μια ελαφριά μεταλλική αμυντική κατασκευή όπου περίφραζε με αγκαθωτά συρματοπλέγματα έναν στρατιωτικό χώρο.

Τα κανόνια της Πύδνας

Στο κέντρο του λόφου, στο σημείο με την καλύτερη δυνατή θέα, κατασκεύασαν πέντε κυκλικές τσιμεντένιες βάσεις, διαμέτρου 15μ., για βαρέα πυροβόλα. Εκεί έστησαν μια συστοιχία από έξη πυροβόλα των 15,5 χιλ με κατεύθυνση ελαφρώς βορειοανατολική (ΒΑ) για να ελέγχουν τον Θερμαϊκό. Τα πυροβόλα των 15,5 εκατοστά K 418 (f), είναι τα γνωστά 155 χιλ. γαλλικής κατασκευής (Εικ. 10) Τα πυροβόλα προέρχονταν ως «προίκα» από τη λεία των επιχειρήσεων στη Γαλλία, πιθανότατα από τη περίφημη Γραμμή Μαζινό (Ligne Maginot), όταν αυτή κατέρρευσε μπροστά στη γερμανική ορμή. Τα πυροβόλα  αυτά χρησιμοποιήθηκαν (535 σε αριθμό), το υπόλοιπο του πολέμου, από τους Γερμανούς στην άμυνα των ακτών ως βαρέα τάγματα πυροβολικού. Η πυροβολαρχία αυτή είχε δυνατότητα εκτέλεσης βολής 360ο μοιρών με μέγιστο βεληνεκές τα 19 χιλιόμετρα. Όπως αναφέρουν αυτοί που έζησαν εκείνα τα χρόνια, τα κανόνια πολλές φορές έριχναν το βράδυ για εκφοβισμό προς τον Κολινδρό και τα Ρυάκια…

Εικ. 10 Πυροβόλα των 15,5 εκατοστών K 418 (f). Με τέτοια πυροβόλα ήταν εξοπλισμένα τα επάκτια στην Πύδνα.

Περιφερειακά των κανονιών κατασκευάστηκαν και όλες οι λοιπές υπόγειες ή ημιυπόγειες εγκαταστάσεις που ήταν όχι τσιμεντένιες αλλά είχαν ξύλινες τάβλες ως τοίχωμα. Τσιμεντένια ήταν τα χαρακώματα που ένωναν όλες τις βάσεις των πυροβόλων, όπου από πάνω έφεραν τις ξύλινες τάβλες με χώμα. Τα πυροβολεία περιλάμβαναν και όλες τις αναγκαίες εγκαταστάσεις για την εξυπηρέτηση του όπλου. Οι εγκαταστάσεις αυτές στέγαζαν αποθήκες (πυριτιδαποθήκη, βληματαποθήκη, τροφοδοσία, καυσίμων), σταθμό ηλεκτροπαραγωγής, γεώτρηση με μεγάλη σκεπαστή υδροδεξαμενή, καταφύγια, θαλάμους φαγητού, ύπνου, υγιεινής του προσωπικού και ιατρείο, διαδρόμους επικοινωνίας, διοικητήριο και άλλους χώρους (Εικ. 11). Τα πυροβόλα προστατεύονταν από έξη οχυρωματικά πολυβολεία που είχαν κατασκευαστεί από μπετόν τύπου Ringstand 58c ή tobruk. Μέχρι σήμερα σώζονται ακόμη τα έξι πυροβολεία τύπου tobruk.

Εικ. 11 Ιατρείο με ασθενείς γερμανούς στρατιώτες και γερμανίδα νοσοκόμα σε επιταγμένο σπίτι στο Κίτρος. Φωτ. Από το προσωπικό αρχείο του κ. Λεωνίδα Αλμπανιδη.

Οχυρωμένα πολυβολεία τύπου Ringstand 58c ή Tobruk

Οι διασωθείσες οχυρώσεις τύπου Ringstand 58c ή Tobruk ανήκαν στην κατηγορία των τυποποιημένων γερμανικών κτιρίων που σχεδιάστηκαν για την υποστηρικτική οχύρωση σημαντικών στρατιωτικών θέσεων (Εικ. 12). Οι πρώτες εφαρμογές του έγιναν στο λιμάνι της πόλης του Τομπρούκ της Λιβύης και από εκεί προήλθε και η σχετική ονομασία αυτών των πολυβολείων («Tobruk»).

Εικ. 12 Διασωθείς οχύρωσης τύπου Ringstand 58c ή Tobruk στο χώρο των επάκτιων το οποίο αποτελούσε μέρος της ασφάλειας τους .

Ήταν ένα μικρό ατομικό καταφύγιο μάχης από οπλισμένο σκυρόδεμα, με ένα δωμάτιο αγώνα και ένα βαθύτερο καταφύγιο υποστήριξης του οπλίτη. Το καταφύγιο λειτουργούσε από 2 στρατιώτες -οπλίτης και ο βοηθός γου (πυρομαχικά). Όλη η κατασκευή ήταν μικρής κατανάλωσης από πλευράς υλικών (11.50 m³ σκυρόδεμα) και ταχείας διάρκειας αποπεράτωσης (25 ημέρες). Οι διαστάσεις  του είναι: Μήκος 2,35 m, Πλάτος 3,70 m, Ύψος 2,75 m.

Εικ 13 Ένα ακόμη διεσώθης πυροβολείο τύπου Ringstand 58c ή Tobruk Τα πυροβολεία ήταν τοποθετημένο μέσα στο έδαφος και καλά καμουφλαρισμένα, οπότε δεν ήταν ορατό στο μάτι.

Το σύνολο του καταφυγίου ήταν τοποθετημένο μέσα στο έδαφος και καλά καμουφλαρισμένο, οπότε δεν ήταν ορατό στο μάτι (Εικ 13). Η τοποθέτησή του απαιτεί την αφαίρεση 58 m³ εδάφους (εξ ου και ο κωδικός 58c). Ενσωματωμένο άριστα στο τοπίο γινόταν σχεδόν αόρατο, με αποτέλεσμα να αποτελεί μια συνεχή απειλή για τον επιτιθέμενο. Το δωμάτιο αγώνος έχει ένα άνοιγμα (δακτυλίδι) στην οροφή του διαμέτρου 80 cm ώστε να μπορεί ο οπλίτης να βάλει εναντίον τού στόχου, είτε επίγειου είτε εναέριου. Έτσι προεξείχε από το έδαφος μόνο το κεφάλι ενός οπλίτη μέσα από το άνοιγμα όπου βρισκόταν ένα πολυβόλο. Επομένως ήταν δύσκολο να εντοπιστεί και να εξουδετερωθεί το καταφύγιο.

Εικ. 14 Στο πυροβολείο τύπου Ringstand 58c ή Tobruk, ο οπλίτης ήταν άριστα προστατευόμενος τόσο από τις καιρικές συνθήκες (ζέστη, κρύο το βράδυ) όσο και από τον αντίπαλο (πολύ δύσκολο να δεχτεί χτύπημα το άνοιγμα της οροφής).

Ο οπλίτης ήταν άριστα προστατευόμενος τόσο από τις καιρικές συνθήκες (ζέστη, κρύο το βράδυ) όσο και από τον αντίπαλο (πολύ δύσκολο να δεχτεί χτύπημα το άνοιγμα της οροφής) (Εικ. 14). Πρόκειται λοιπόν για ένα ισχυρό αμυντικό έργο χάρη στην απλότητα κατασκευής του και στην έξυπνη λειτουργία του. Δεδομένου ότι για την είσοδο υπήρχε μια μικρή πόρτα στο πλάι, η πρόσβαση ήταν δυνατή μόνο μέσα από τάφρους και αναχώματα. Ενσωματώνοντάς τα σε μια αμυντική γραμμή, η περιοχή είναι καλά υπερασπισμένη. Τα καταφύγια μάχης έχουν Ringstand 58c που χρησιμοποιήθηκαν ευρέως από τους Γερμανούς, τα πρώτα εκ των οποίων χτίστηκαν στο Τοίχος του Ατλαντικού.

Η 828η Στρατιωτική Επάκτια Πυροβολαρχία Μονάδα (Heeres Küsten Artillerie Abteilung 828 - HKAA 828)

Με την άφιξη των κατοχικών στρατευμάτων, η οποία έγινε τη Μεγάλη εβδομάδα του 1941, στον τομέα του Θερμαϊκού κόλπου τα επάκτια πυροβολεία του πέταλου του Θερμαϊκό επάνδρωσε η 828η Στρατιωτική Επάκτια Πυροβολαρχία (Heeres Küsten Artillerie Abteilung 828 - HKAR 828) (Εικ. 15). Αποστολή της πυροβολαρχίας αυτής ήταν η προστασία του λιμένος της Θεσσαλονίκης από τυχόν προσβολή εχθρικής νηοπομπής, καθώς και για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης απόβασης στον κόλπο.

Εικ. 15 Γερμανοί αξιωματικοί της 828ης Στρατιωτικής Επάκτιας Πυροβολαρχία που εγκαταστάθηκε στην περιοχή «Atheria» (Πύδνα) έξω από το επιταγμένο σπίτι στο Κίτρος όπου διέμεναν. Φωτ. Από το προσωπικό αρχείο του κ. Λεωνίδα Αλμπανιδη.

Η 828η Στρατιωτική Επάκτια Πυροβολαρχία ως σώμα δημιουργήθηκε στις 27 Νοεμβρίου του 1940 από την 9η πυροβολαρχία του 215ου συντάγματος πυροβολικού στην Γαλλία μετά από την συνθηκολόγηση αυτής. Την 1η Φεβρουαρίου του 1941 είχε τη μορφή τριών πυροβολαρχιών για να χρησιμοποιηθούν στην Ελλάδα. Οι πρώτες τρεις πυροβολαρχίες εγκαταστάθηκαν στις εξής περιοχές:

1. Πυροβολαρχία στην Επανομή με 6 x 15,5 cm

2. Πυροβολαρχία στα Κεράσια με 6 x 15,5 cm

3. Πυροβολαρχία στα «Atheria» με 6 x 15,5 cm

Στις δύο πρώτες περιοχές οπού εγκαταστάθηκε η πυροβολαρχία προϋπήρχαν ελληνικές επάκτιες κατασκευές. Η Πυροβολαρχία στα «Atheria» εγκαταστάθηκε στην Πύδνα και πήρε το όνομα της από το ακρωτήρι «Αθερίδα» και δημιούργησε εκεί την επάκτια οχύρωση. Η 828η Επάκτια Πυροβολαρχία είχε την ευθύνη ανάπτυξης της παράκτιας άμυνας και τη διασφάλιση της επιχειρησιακής ετοιμότητας των παράκτιων πυροβολαρχιών στον Θερμαϊκό και αργότερα στον κόλπο του Στρυμονικού. Ήταν εξαρτώμενη από την Διοίκηση Ναυτικής Άμυνας Θεσσαλονίκης η οποία είχε περιοχή ευθύνης από την Καβάλα έως τον Βόλο αρχικά (4/1941 –4/1944) και στη συνέχεια (4/1944 - λήξη πολέμου) συγχωνεύτηκε με τη Διοίκηση Ναυτικής Άμυνας Λήμνου και μετονομάστηκε σε Διοίκηση Ναυτικής Άμυνας Βόρειας Ελλάδος. Την 1η Απριλίου 1942 η μονάδα αυξήθηκε σε 5 πυροβολαρχίες και το 1943 επεκτάθηκε σε εννέα πυροβολαρχίες (Εικ. 16 ).

Οι νέες θέσεις όπου τοποθετήθηκαν οι πυροβολαρχίες ήταν η Νέα Καλλικράτεια, τα Νέα Μουδανιά και από την άλλη μεριά της Θεσσαλονίκης στον Στρυμονικό Κόλπο στη θέση Ορφανού (Κόλπο Ορφανή).

Εικ. 16 Επάκτιες Πυροβολαρχίες της Γερμανικής Διοίκηση Ναυτικής Άμυνας Βόρειας Ελλάδος με ευθύνη διασφάλιση της παράκτιας άμυνας του Θερμαϊκό αργότερα του Στρυμονικού κόλπο, όπου αναπτύχθηκε η 828η Στρατιωτική Επάκτια Πυροβολαρχία για την προστασία του λιμένα της Θεσσαλονίκης και της νήσου Λήμνου.

Στο Κίτρος έγινε μια ακόμη εγκατάσταση πυροβολαρχίας στο ύψος του Σιδηροδρομικού Σταθμού των Αλυκών με δύο πυροβόλα των 10,5 cm τα οποία κατά την αποχώρηση φορτώθηκαν σε τραίνο και ήταν αυτά που έβαλαν προς το χωριό για να αποτρέψουν την κάθοδο των ανταρτών.

Την 1η Οκτωβρίου 1944, οι βάσεις της 828ης Πυροβολαρχίας παραδόθηκαν στο Γερμανικό Πολεμικό Ναυτικό και αυτή αποσύρθηκε στη Γερμανία περνώντας από τη Βοσνία στα τέλη του 1944 (07/11/1944) όπου από Στρατιωτική Επάκτια Πυροβολαρχία μετονομάστηκε σε 828η Πυροβολαρχία Στρατού με έξι πυροβολαρχίες όπου αντικατέστησε την 205η Πυροβολαρχία Στρατού και διαγράφεται οριστικά τον Απρίλιο του 1945 (17/04/1945).

Ανατίναξη των επάκτιων πυροβολείων

Στην ταινία «Κανόνια του NAVARONE», οι σύμμαχοι αποφασίζουν να καταστρέψουν τα φοβερά κανόνια για να καταστρέψουν ένα φαινομενικά απόρθητο γερμανικό φρούριο που απειλεί τα συμμαχικά πολεμικά πλοία στο Αιγαίο Πέλαγος και που εμποδίζει τις συμμαχικές δυνάμεις να απελευθερώσουν 2.000 εγκλωβισμένους Βρετανούς στρατιώτες. Στα κανόνια της Πύδνας, την απόφαση να καταστρέψουν τις εγκαταστάσεις των κανονιών τους έλαβαν οι ίδιοι οι Γερμανοί κατά την αποχώρησή τους υπό την πίεση της προέλασης των συμμάχων σε άλλα μέτωπα (η απόφαση για τη γερμανική αποχώρηση από την Ελλάδα είχε παρθεί ήδη από τις 26 Αυγούστου του 1944). Έτσι κατά την αποχώρησή τους από τη Πύδνα στις 20 Οκτωβρίου του 1944, οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής προχώρησαν στην ανατίναξη του χώρου των εγκαταστάσεων και των άλλων οχυρωματικών έργων στην τοποθεσία Ντόνας Ράχη. Η ανατίναξη έγινε από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό των Αλυκών μόλις έφτασαν εκεί οι Ναζί, χωρίς να ξηλώσουν τα πυροβολεία, που σκόπευαν κάθε σημείο του ορίζοντα του Θερμαϊκού Κόλπου. Στη σιδηροδρομική γραμμή κάτω στις Αλυκές είχαν τοποθετήσει σε βαγόνι τραίνου τα δύο πυροβόλα των 105 mm. από τα επάκτια που είχαν κάνει κάτω στις αλυκές. Από εκεί έβαλαν προς το χωριό ώστε να αποτρέψουν την κάθοδο των ανταρτών που μπορούσαν να τους εμποδίσουν να φύγουν ή να ανατινάξουν τα επάκτια. Από τις βολές χτυπήθηκε ο στάβλος του Χρυσοστόμου όπου σκοτώθηκε ένα ζευγάρι βόδια και ο μύλος του Χατζή.

Οι Γερμανοί ειδοποίησαν τους κατοίκους του χωριού για την ανατίναξη ώστε να φύγουν. Οι περισσότεροι πήγαν δίπλα στα Αλώνια και όσοι έμειναν προσπάθησαν να προστατέψουν τα παράθυρά τους. Οι εκρήξεις ήταν μεγάλες με αποτέλεσμα να σπάσουν τα τζάμια από τα περισσότερα σπίτια του χωριού. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος των οχυρωματικών έργων ακόμη και τις τεράστιες τσιμεντένιες βάσεις των κανονιών. Το αποτέλεσμα, σήμερα να είναι ορατά μόνο τα έξι μικρά οχυρωμένα πυροβολεία τύπου Ringstand 58c, η τσιμεντένια δεξαμενή νερού και τα σημεία όπου ιδιοκτήτες των χωραφιών δε μπόρεσαν να απομακρύνουν τα τσιμεντένια υπολείμματα των οχυρώσεων μετά την ανατίναξη. Όμως και αρκετά καταφύγια θάφτηκαν κάτω από το έδαφος και παρέμειναν ανέγγιχτα. Οι ιδιοκτήτες των εκεί οικοπέδων μπάζωσαν όλο τον άλλον χώρο των επάκτιων για να μπορούν να καλλιεργήσουν ξανά τα κτήματά τους απομακρύνοντας με φόβο ό,τι μπάζα μπορούσαν από τις εγκαταστάσεις που ανατινάχτηκαν.

Σήμερα επισκεπτόμενος κάποιος την περιοχή των «υπάκτιων» σίγουρα αποτυγχάνει να εκτιμήσει την έκταση του συγκροτήματος και το πεδίο που κάλυπταν τα οχυρωματικά έργα που είχαν κατασκευαστεί. Εκτός από τις κατασκευές που απέμειναν, μια ιδέα μπορούμε να έχουμε βλέποντας τη βλάστηση. Μπορούμε να έχουμε μια αχνή εικόνα και των δικτύων των τάφρων που «έτρεχαν» μέσα στο χώρο. Επίσης, τη σημερινή είσοδο του χωριού την άνοιξαν οι Γερμανοί ώστε να έχει καλύτερη επικοινωνία ο χώρος με τα επιταγμένα σπίτια που υποστήριζαν διοικητικά την πυροβολαρχία.

Η ζωή μετά τον πόλεμο

Μετά τον πόλεμο οι άνθρωποι των κατεχόμενων περιοχών προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τις ελλείψεις, ξεκίνησαν να πηγαίνουν στον χώρο των κατεστραμμένων πυροβολείων για να αποσπάσουν ότι χρηστικό αντικείμενο μπορούσαν να μεταφέρουν. Οι σιδερένιοι δοκοί από τα εμπόδια που προστάτευαν τα επάκτια, έγιναν πάσσαλοι στα όρια των ιδιοκτησιών και στις πόρτες των αυλών τους. Εύκολα μπορεί να τα διακρίνει κανείς και σήμερα περνώντας από τους δρόμους του χωριού (Εικ.17-18)

Εικ 17 Οι σιδερένιοι δοκοί από τα εμπόδια που προστάτευαν τα επάκτια, έγιναν πάσσαλοι στις πόρτες των αυλών των κατοίκων του Κίτρους.

Εικ 18 Σιδερένιοι δοκοί από τα εμπόδια που προστάτευαν τα επάκτια, οι οποίοι έγιναν πάσσαλοι στην περίφραξη του εκκλησάκι της Αναλήψεως στο Κίτρος.

Το σημαντικότερό όμως είναι ότι ένα μεγάλο μέρος από τα τσιμεντένια κομμάτια που δημιουργήθηκαν με την καταστροφή η οποία προκλήθηκε από την ανατίναξη των επάκτιων, χρησιμοποιήθηκαν το 1950 για το κτίσιμο του σχολείου του χωριού και συγκεκριμένα από τα θεμέλια έως τη βάση του ορόφου (Εικ. 19). Ακόμη, όποιο άλλα υλικά μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για το σχολείο, πάρθηκαν από εκεί. Οι αγρότες παρά τους κινδύνους για ξεχασμένα πυρομαχικά, αναγκαστικά επέστρεψαν γρήγορα στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις που είχαν επιταχθεί για να συνεχίσουν κανονικά την αγροτική τους δραστηριότητα.

Εικ. 19 Τσιμεντένια κομμάτια από τα επάκτια χρησιμοποιήθηκαν για το κτίσιμο του σχολείου του χωριού και συγκεκριμένα από τα θεμέλια έως τη βάση του ορόφου.

Δυστυχώς, μεταπολεμικά, εκεί στα επάκτια υπήρξαν και ορισμένα ατυχήματα σε παιδιά, τα οποία συνέβησαν είτε παίζοντας, είτε ψάχνοντας μέσα στα τσιμεντένια οχυρά για ρουκέτες. Αν και υπήρχε ο φόβος του κινδύνου από την ύπαρξη πυρομαχικών, οι μικροί πήγαιναν εκεί, εντόπιζαν τις ρουκέτες και έβγαζαν την πυρίτιδα για να την χρησιμοποιήσουν στο ψάρεμα ή να την ανάβουν για αστείο. Έτσι έχασε το φως του ο Καπουνιάρης Εμμανουήλ του Θεοδώρου γεννηθείς το 1929, όταν στα 16 του χρόνια, αφού τραυματίστηκε από χειροβομβίδα που βρέθηκε παίζοντας στα πολυβολεία. Κατά το ίδιο περιστατικό, ο Δήμος Μηντζαρίδης τραυματίστηκε στο πόδι. Μετέπειτα, στην περιοχή του λόφου επενέβη η ειδική μονάδα εξουδετέρωσης πυρομαχικών του Ελληνικού Στρατού ώστε να καθαριστεί από παλιά ξεχασμένα πυρομαχικά, και να καταστεί ακίνδυνη.

Τα «Επάκτια της Πύδνας», μια κληρονομιά της Γερμανικής κατοχής, ένας τόπος μνήμης και ιστορίας.

Τα γερμανικά οχυρωματικά έργα του Β΄ Παγκοσμίου αποτελούν ιστορικά μνημεία της νεότερης πολεμικής ιστορίας αλλά και ένα από τα πιο σημαντικά οχυρωματικά έργα που δημιουργήθηκαν στην Πιερία την περίοδο αυτή.

Στην ουσία λοιπόν, τα επάκτια πολυβολεία αποτελούν τόπο ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας. Είναι ένα ακόμη μοναδικό ντοκουμέντο της σύγχρονης ιστορίας μας που φέρει μία βαριά ιστορική μνήμη λόγω της χρησιμοποίησής τους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όλος ο χώρος των πυροβολείων αποτελούν μνημείο του μόχθου των κατοίκων της Πύδνας στον βωμό της αιώνιας ματαιότητας και μισαλλοδοξίας του πολέμου.

Σήμερα η περιοχή αυτή απολαμβάνει τον αέρα της ελευθερίας, τα αγαθά και τον πλούτο που τους προσφέρει το έδαφος και η θάλασσα του Θερμαϊκού. Το έδαφος με τα νερά και το κατάλληλο κλίμα δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους να ασχολούνται με τη καλλιέργεια των σιτηρών, της ακτινιδιάς, της ελιάς και των αμπελιών για την παραγωγή των γνωστών κρασιών του Κίτρους.

Η περιοχή στην τοποθεσία «κανόνια-υπάκτια» δεν θυμίζει σε τίποτα ότι εκεί ήταν εγκατεστημένη μια βαριά επάκτια πυροβολαρχία έξι μεγάλων πυροβολείων. Όμως η γη, τους το επιθυμεί, καθώς το αλέτρι του γεωργού πολλές φορές φέρνει στο φως θραύσματα από τα βλήματα και κομμάτια από αντικείμενα της καθημερινής χρήσεις των γερμανών στρατιωτών ( κομμάτια πιάτων) (Εικ. 20). Στο σημείο εκεί υπάρχει ένα σύγχρονο ελαιοτριβείο ψυχρής έκθλιψης, όπου οι κάτοικοι της περιοχής πηγαίνουν για να βγάλουν το ελαιόλαδο τους από τον ευλογημένο καρπό της ελιάς ενώ η σύγχρονη τεχνολογία "οχύρωσε" εκεί μια κεραία κινητής τηλεφωνίας.

Εικ. 20 Κομμάτια από αντικείμενα της καθημερινής χρήσεις των γερμανών στρατιωτών ( κομμάτια πιάτων) που βρέθηκαν στα χωράφια όπου είχαν οχυρώσει οι γερμανοί.

Υ.Γ.. Για την παρουσίαση των «Επάκτιων της Πύδνας», συνέβαλαν με τις πολύτιμες πληροφορίες τους, οι κάτοικοι του χωριού κ. Κώστας Ταμός (1927), και κ. Παναγιώτης Μηντσίδης (1929) που εργάστηκαν στην κατασκευή τους, οι κ. Βασίλης Μπάμπος (1936), κ. Λεωνίδας Αλμπανίδης (1938) κ. Καλούδης Καμπόσος του Κρέοντα (1938), κ. Παναγιώτης Χρυσοστόμου (1940) και οι κ. Αναστάσιος Τατσίδης πρόεδρος πολιτιστικού συλλόγου Πύδνας, κ. Γεώργιος Σιδηρόπουλος ιδιοκτήτης του ελαιοτριβείου που βρίσκεται στην θέση «Κανόνια Υπάκτια».