Ψαρά...Νησί 460 κατοίκων στο Βόρειο Αιγαίο

Τα Ψαρά είναι νησί του Βορειοανατολικού Αιγαίου, βορειοδυτικά της νήσου Χίου, έδρα του ομώνυμου δήμου, της περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Έχει έκταση 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα και το μήκος των ακτών του υπολογίζεται στα 45 χιλιόμετρα. Ο πληθυσμός του νησιού, κατά την απογραφή του 2011,

ήταν 446 κάτοικοι. Τα Ψαρά είναι γνωστά κυρίως από τη μεγάλη καταστροφή που υπέστησαν το 1824, κατά τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα εναντίον των Τούρκων. Το πάθημα των Ψαριανών εντυπώθηκε στον χαμένο σήμερα πίνακα του Νικόλαου Γύζη «Η Δόξα των Ψαρών»,^[1] σε ωδή του Κάλβου και στο εξής επίγραμμα του Σολωμού:

Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη,
περπατώντας η δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παλικάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινωμένο από λίγα χορτάρια
που 'χαν μείνει στην έρημη γη…

Το νησί ήταν γνωστό στην αρχαιότητα με το όνομα Ψύρα ή Ψυρ(ρ)ίη ή Ψυρία. Η αρχαιότερη γνωστή μαρτυρία είναι η Οδύσσεια του Ομήρου όπου αναφέρεται ως Ψυρ(ρ)ίη, στη διήγηση του Νέστωρα, στο επεισόδιο του Νόστου. Αναφέρεται επίσης από τον Στράβωνα ως τα Ψύρα.^[2] Με την ίδια ονομασία αναφέρεται και σε έργο του 11ου αιώνα (τουΕυσταθίου του Θεσσαλονικέως που απέδωσε στα ελληνικά την Περιήγηση της Οικουμένης, του Διονυσίου του Περιηγητή)^[3] και εκεί σημειώνει «Ψυρία δε νησίδιον, Χίου φασίν απέχον σταδίου ογδοήκοντα λιμένα έχον νηών είκοσι, λέγεται δε και ουδετέρως τα Ψύρα».

Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ψαρά, Το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου

Στα Ψαρά, οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως ευρήματα της ανθρώπινης δραστηριότητας, αδιαλλείπτως από την Τελική Νεολιθική περίοδο (5η-4η χιλιετία π.Χ) έως τον 5ο αι.π.Χ. , με κορυφαία περίοδο ακμής την ύστερη εποχή του Χαλκού (14ος-12ος αι. π.Χ.). Από την προϊστορική περίοδο έχουν βρεθεί τάφοι όπου φαίνεται ότι οι άνθρωποι θάβονταν σε εμβρυική στάση. Από τη μυκηναϊκή περίοδο βρέθηκαν επίσης κιβωτιόσχημοι τάφοι κι ένας θολωτός.. Επίσης βρέθηκαν χάλκινα ξίφη, σκουλαρίκια, περιδέραια κ.α. Από τα ομηρικά χρόνια έχουν βρεθεί τμήματα πήλινων αγγείων. Κομμάτια από αγγεία βρέθηκαν και στο νησάκι του Αγίου Νικολάου (που λέγεται σήμερα και Αϊ-Νικολάκι). Στην ιστορική Μαύρη Ράχη ή Παλαιόκαστρο υπάρχει οικισμός των ελληνιστικών χρόνων, στοΦτελιό και στη Λήμνο κεραμική της ίδιας εποχής, στον Ξηρόκαμπο κατάλειπα εγκατάστασης των Ρωμαϊκών χρόνων και στο σημερινό οικισμό, νεκρόπολη της ύστερης ρωμαιοκρατίας με επιτύμβιες στήλες.^[4] Δεν έχει βρεθεί ακρόπολη ή αμυντικά έργα, γεγονός που αποδίδεται στους πολλούς υφάλους που προστατεύουν με φυσικό τρόπο το νησί.

Τα Ψαρά έχουν κατοικηθεί από τη Μυκηναϊκή περίοδο και οι κάτοικοί τους ζούσαν κυρίως από τη θάλασσα. Ηταν σε γενικές γραμμές νησί ασήμαντο στρατηγικά και άγονο. Από τα γραπτά κείμενα του Ευσταθίου ξέρουμε ότι το νησί δεν είχε ούτε καν αμπέλια, εντούτοις διέθετε ναό του Βάκχου. Υπήρχε μάλιστα (όπως αναφέρει ο Ευστάθιος) η αρχαία περιπαικτική παροιμία (για όσους πήγαιναν σε συμπόσια και δεν έπιναν κρασί) «Ψύρα τον Διόνυσον άγοντες». Γνωρίζουμε επίσης ότι υπήρχε λιμάνι στο οποίο μπορούσαν να ελλιμενισθούν 20 πλοία του μεγέθους της εποχής εκείνης.

Το νησί μπορεί να έμεινε κατά μακρές περιόδους σχεδόν ακατοίκητο^[5] και ειδικά μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης οι λιγοστοί κάτοικοι έφυγαν κι αυτοί (κυρίως για τη Χίοεπειδή φοβούνταν τις πειρατικές επιδρομές. Εντούτοις λίγο αργότερα μετοίκησαν εκεί οικογένειες από την Εύβοια, τη Θεσσαλία, τη Μαγνησία αλλά και τη Χίο, επειδή το νησί ήταν μικρό και άσημο και παρ΄ότι άγονο, μπορούσαν εκεί να ζήσουν ελεύθεροι. Αυτοί και οι απόγονοί τους ξανάχτισαν το παλιό φρούριο του Παλαιόκαστρου, για να αμύνονται εναντίον των πειρατών. Σταδιακά ο πληθυσμός αυξήθηκε και στα περίχωρα του κάστρου αυτού οικοδομήθηκε ένα μεγάλο χωριό.

Οι κάτοικοι στηρίχτηκαν στην αλιεία και στο θαλάσσιο εμπόριο και απέκτησαν έναν σημαντικό για την εποχή στόλο. Οταν η Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας υποκίνησε σε επανάσταση ελληνικές περιοχές για να επιτεθεί στην Τουρκία με το άλλοθι της απελευθέρωσης των Χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι κάτοικοι των Ψαρών ήταν διστακτικοί. Όμως λίγα χρόνια μετά, όταν καταστράφηκε ο τουρκικός στόλος στο Τσεσμέ, δημιούργησαν ενθουσιασμένοι έναν στόλο από 6`5 πλοιάρια ^[6] Στάθηκαν άτυχοι όμως γιατί μόλις 4 χρόνια αργότερα με την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή βρέθηκαν στο έλεος της Τουρκίας. Οι νότιοι άνεμοι εμπόδισαν τον τουρκικό στόλο να υλοποιήσει άμεσα την εντολή για ολοσχερή καταστροφή του νησιού και οι Ψαριανοί με ελιγμούς κατάφεραν να μεταστρέψουν την Πύλη -μεταξύ αυτών των ελιγμών ήταν και η αποστασιοποίησή τους από το κίνημα του Λάμπρου Κατσώνη κατά το 1794.

Η καταστροφή των Ψαρών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δείτε επίσης καταστροφή των Ψαρών. Μέχρι το 1821 οι Ψαριανοί έζησαν ήρεμα και ασχολήθηκαν με την αλιεία και το εμπόριο. Εξέλεγαν κάθε χρόνο την τοπική εξουσία τους μεταξύ των πλουσιοτέρων συμπολιτών τους και επι τούτου συνέρχονταν ετησίως στο ναό του Αγίου Νικολάου). Οι 4 δημογέροντες που αναλάμβναναν την εκτελεστική εξουσία ήταν και υπευθυνοι απέναντι στον τούρκο ναύαρχο (τον καπετάν-πασά) και παράλληλα διοικούσαν ουσιαστικά το νησί αφού δεν υπήρχε Τούρκος διοικητής. Επίσης ακόμα και τα ποινικά δικαστήρια (π.χ. για εγκλήματα) εκδικάζονταν από τους ίδιους τους Ψαριανούς. Το 1815 προσετέθη στη διοίκηση του νησιού και διοικητής. Πριν από την επανάσταση του1821 το νησί είχε καταφέρει να πλουτίσει και να ευημερεί ήταν δε 3ο σε ναυτική δύναμη (με πάνω από 45 πλοία)^[7] μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες.

Τα Ψαρά ήταν από τα πρώτα νησιά που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον Τούρκικο ζυγό, στις 10 Απριλίου 1821 και το Πάσχα ανύψωσαν την επαναστατική τους σημαία (λευκή με κόκκινο). Ομως στις 21 Ιουνίου 1824, αιγυπτιακές δυνάμεις με αρχηγό τον Ιμπραήμ κατέλαβαν το νησί με 140 καράβια και 14.000 γενίτσαρους. Περισσότεροι από 15.000 κάτοικοι σφαγιάστηκαν και πολλά κορίτσια κατέληξαν δούλες σε σκλαβοπάζαρα,^[8] ενώ λίγοι κατόρθωσαν να εγκαταλείψουν το νησί. To άγαλμα που φιλοτεχνήθηκε πολύ αργότερα εικάζεται ότι είχε ως πηγή έμπνευσης το ιδιο κορίτσι.^[9] Η τραγικότερη ιστορική στιγμή των Ψαρών ήταν το ολοκαύτωμα της Μαύρης Ράχης στις 22 Ιουνίου 1824, όταν η πόλη των Ψαρών έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Όσοι από τους αμάχους πρόλαβαν έφυγαν με τα πλοία. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν. Πεντακόσιοι περίπου Ψαριανοί (κατ' άλλους 150) έτρεξαν στο Παλιόκαστρο (Μαύρη Ράχη) και κλείστηκαν στο μικρό φρούριο αποφασισμένοι να μην παραδοθούν αλλά να πέσουν πολεμώντας. Οι γενναίοι αυτοί υπερασπιστές του φρουρίου, με επικεφαλής τον Αντώνη Βρατσάνο, γιο του προέδρου της Βουλής των Ψαρών, αφού πολέμησαν, έδωσαν και την τελευταία τους πνοή και έγιναν ολοκαύτωμα για την απελευθέρωση της πατρίδας ανατινάσσοντας την πυριτιδαποθήκη.

H «Mαύρη Pάχη», που απαθανάτισε ο Σολωμός, υψώθηκε στη συνείδηση των ανθρώπων σαν σύμβολο θυσίας και ολοκληρωτικής προσφοράς στην υπόθεση της Ελευθερίας, όπως την είδε «επί το μέγα ερείπιον» ο Ανδρέας Κάλβος. Όσοι Ψαριανοί σώθηκαν από την καταστροφή κατέφυγαν στη Mονεμβασιά και με την απελευθέρωση στην Ερέτρια της Εύβοιας, που μετονομάστηκε σε «Νέα Ψαρά», σε αντιδιαστολή προς τα «Παλαιά Ψαρά» του νησιού. Πολλοί κάτοικοί του επανήλθαν (κυρίως μετά το 1864)

Μέχρι το 1912 τα Ψαρά βρίσκονταν υπό την κατοχή της Τουρκίας, ενώ στις 21 Οκτωβρίου του 1912 ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα, όταν ελευθερώθηκαν από το ΑντιτορπιλικόΙέραξ υπό τον πλοίαρχο Αντώνη Βρατσάνο, κατά σύμπτωση απόγονου του Αντώνη Βρατσάνου που είχε ανατινάξει το φρούριο 88 χρόνια νωρίτερα.

Για να τιμήσει η ελληνική Βουλή τη θυσία τους, το 1844^[10] είχε ορίσει οι μετεγκατασταθέντες Ψαριανοί στην Ερέτρια (τα «Νέα Ψαρά») να έχουν για 100 χρόνια το δικαίωμα να εκλέγουν δύο βουλευτές. Μετά την απελευθέρωση των Ψαρών όμως, το σχετικό άρθρο τροποποιήθηκε και ορίστηκε να εκλέγουν δύο βουλευτές μέχρι το 1944 και μάλιστα από κοινού, από τα Παλαιά Ψαρά (τα Ψαρά και η νησίδα Αντίψαρα) και τα Νέα Ψαρά. Λόγω του εμφυλίου, αυτή η απόφαση εφαρμόσθηκε το 1946. Έκτοτε ψηφίζουν όπως και οι άλλοι κάτοικοι του Νομού Xίου.

Ψαριανοί αγωνιστές του 1821[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η σημαία των Ψαρών κατά την Ελληνική Επανάσταση 1821

• Κωνσταντίνος Κανάρης (1793-1877): Στον αγώνα ο Κανάρης μπήκε πολύ νέος και από την πρώτη στιγμή διακρίθηκε για την ανδρεία και την αυταπάρνησή του. Πολλά είναι τα ηρωικά κατορθώματά του και ανυπολόγιστες οι καταστροφές που προξένησε στον τουρκικό στόλο με τα πυρπολικά. Ένα από τα κατορθώματά του ήταν η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο, τον Ιούνιο του 1822. Ο Κανάρης ευτύχησε να δει την Ελλάδα ελεύθερη. Η πατρίδα, για τις μεγάλες υπηρεσίες που πρόσφερε στον αγώνα, τον τίμησε με τα ανώτατα αξιώματα. Έγινε ναύαρχος, γερουσιαστής, υπουργός των ναυτικών και πρωθυπουργός σε πολύ κρίσιμες για την πατρίδα μας ώρες.

• Δημήτριος Βρατσάνος και ο γιος του Αντώνιος Βρατσάνος: Πρόεδρος της Βουλής των Ψαρών. Ο Δημήτριος Βρατσάνος υπήρξε από τους πρώτους Ψαριανούς που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρία. Κατά τα γεγονότα της καταστροφής των Ψαρών ήταν πρόεδρος της Βουλής και μαζί με τα άλλα μέλη είχε αναλάβει τη διεύθυνση των πολεμικών επιχειρήσεων.

• Νικόλαος Αποστόλης (1770-1827): Ο ναύαρχος του ψαριανού στόλου. Ο Αποστόλης ήταν ναύαρχος των Ψαρών κατά την επανάσταση του 1821. Το 1821 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία στην Οδησσό. Διακρίθηκε σε όλες τις ναυτικές επιχειρήσεις και ιδιαίτερα στη ναυμαχία του Γέροντα και στον αποκλεισμό του Μεσολογγίου.

• Κωνσταντίνος Νικόδημος (1796-1877): Πυρπολητής και συγγραφέας της ιστορίας των Ψαρών. Ψαριανός αγωνιστής του 1821, τελειοποίησε το πυρπολικό και πήρε μέρος στη ναυμαχία δίπλα στο Τρίκερι και στη ναυμαχία της Λέσβου, όπου έκαψε τουρκική κορβέτα. Μετά την απελευθέρωση παρέμεινε στο ναυτικό, εκλέχτηκε μέλος στο Συμβούλιο της Επικρατείας και γερουσιαστής. Ανέλαβε πολλές φορές υπουργός των ναυτικών.

• Δημήτριος Παπανικολής: Πυρπολητής. Χάρισε την πρώτη λαμπρή κατά θάλασσα νίκη των Ελλήνων, ανατινάζοντας με πυρπολικό στην Ερεσό της Μυτιλήνης τούρκικο δίκροτο 88 πυροβόλων την 27η Μαΐου 1821.
• Νικόλαος Βουρέκας και Γεώργιος Βουρέκας, Δημήτρης Μπουρέκας ή Βουρέκας (θείος του Κανάρη):

Υπάρχουν και άλλοι ήρωες των Ψαρών που έδρασαν και διακρίθηκαν ως πολεμιστές κατά των Τούρκων, όπως οι Γεώργιος Καλαφάτης, Ιωασάφ Νικολάρας-Γιάσοφος, Ανδρέας Σταματάρας και πολλοί άλλοι, τόσο ανώνυμοι όσο και επώνυμοι, των οποίων τα ονόματα έχουν διασωθεί από τον Κωνσταντίνο Νικόδημο.

Πληθυσμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Χρονιά	Πληθυσμός	Διαφορά
1951	700
1961	576	- 17,71%
1971	487	- 15,45%
1981	460	- 5,54%
1991	438	- 4,78%
2001	422	- 3,65%
2011	446	+ 5,69%

Τα Ψαρά σήμερα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το νησί συνδέεται καθημερινά με τη Χίο, ταξίδι που καλύπτεται σε περίπου 3,5 ώρες, και (δύο φορές την εβδομάδα) με τον Πειραιά (6 ώρες). Το θυμαρίσιο μέλι του νησιού θεωρείται εξαιρετικής ποιότητας.^[11] Μοναδικά προϊόντα του νησιού αποτελούν το τοπικό τυρί, το «άσπρο γλυκό» και φυσικά τα φρέσκα θαλασσινά και οι αστακοί. Οι περισσότεροι κάτοικοι είναι ναυτικοί, ενώ πολλοί ασχολούνται με το ψάρεμα και την μελισσοκομία, στηρίζοντας την οικονομία του νησιού.